ب ـ ویژگیهای تربیتی مسجد نمونه 

پس از جنبه های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می رسد. البتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین،

تحت عنوان جنبه های عبادی مسجدمورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن

ـ باز می گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یك نیاز طبیعی و مهمّ اوست. كسی كه

نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیّتی متعادل می یابد. برعكس، عدم پاسخ

منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیّت انسان را دچار تباهی و یا دست كم، نقصان و كمبود می كند.

عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مكمّل، بلكه مقوّم شخصیّت اوست. گر چه عبادت

در هر مكانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می كند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و كاملتر تأمین می شود.

بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. تاریخ نیز به درستی

این سخن گواهی می دهد؛ پژوهش های تاریخی نشان می دهد كه معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.

از همین رو معصومان ـ علیهم السّلام ـ در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛[10]

 پناهگاهی كه انسان در آن جا از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سكون دست می یابد.

آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می زداید. «افسردگی» را كه یك بیماری شناخته شده روحی است،

برطرف می كند و شادمانی و نشاط را كه نشان سلامت و تكامل روحی است، جایگزین آن می كند.

از این رو امام صادق ـ علیه السّلام ـ به مسلمانان سفارش می كنند كه به هنگام رویارویی با مشكلات و اندوههای

دنیویّ، به نماز و مسجد پناه ببرند.[11] راز این امر روشن است. آن گاه كه مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضایی

آكنده از قُدس و طهارت قرار می گیرد؛ خانه ای ساده و عاری از پیرایه های مادّی امّا انباشته از جلوه های معنوی

و الهی.با آن كه گناه در همه جا نكوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان می یابد؛[12]

 پس مؤمن باید تلاش و كوشش بیشتری كند تا در آن مكان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان

بر زبان نیاورد؛[13] به آبروی دیگران تجاوز نكند؛[14]  غیبت[15] و سخنان لغو و بی فایده را كنار

نهد[16] و از گفت و گوهایی كه بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، پرهیز كند.[17] 

در حقیقت، مواظبت بر به كار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر كارهای خیر و دوری از

بدیهاست. همان گونه كه حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می كند و نمازگزار آن گاه كه

تكبیره الاحرام می گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شركت می كند. آثار سازنده و تربیتی

حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می كند زیرا حضور درمسجد، حضور در خانه

خداست به طور طبیعی كسی كه با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می كند تا در خارج از مسجد نیز عملكردی

متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد.

این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود كه مؤمن به یاد آورد كه هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای

مادّی،زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان:«خُذُوا زِینَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ

مَسْجِدٍ»[18] را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز

دست ردّ به سینه اش خواهند زد.[19] از جنبه های دیگری كه در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی

گردد،نقش مؤثّری است كه این كانون مقدّس در پیوند دادن دلدادگان خود با انسانهای صالح و برگزیده ایفا

می كند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار

می آید. مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش

و تربیت روحی انسان فراهم می كند. كسی كه با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آنان درجه از تكامل نرسد كه

به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست كم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را

در پیش نمی گیرد.

در مكتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مكتبهای تربیتی، «انزوا طلبی» و«جمع گُریزی» یك بیماری

روحی شناخته می شود؛در حالی كه اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت

روح و روان انسان و تعادل فكری او به حساب می آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع،

روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می كند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از

جمع را از آنان می زداید. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشكلات و نارسایی های

اجتماعی است.

به طور طبیعی، حضور در چنین مكانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد.

پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛

روحیه ای كه هر گاه در افراد جامعه ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیكر

آن اجتماع وارد خواهد شد.

منابع 

[10] . مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احكام المساجد، روایت 14. 

[11] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص 263، باب 31 از ابواب بقیّه الصلوات المندوبه، روایت 3. 

[12] . ر.ك: كشف الغطاء، شیخ جعفر جناحی حلّی، كتاب الصلاه، ص 211، دارالطباعه سیّد مرتضی، 1317. 

[13] . اشاره به حدیثی در بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج 80، ص 377. 

[14] . اشاره به حدیثی در «روضه الكافی» محمّد بن یعقوب كلینی، ص 39، دارالتعارف، بیروت، 1411 هـ .ق.

[15] . اشاره به حدیثی در وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 3، ص 85، باب 2 از ابواب المواقیت، روایت 4. 

[16] . اشاره به حدیثی در همان منبع، ص 86، روایت 8.

[17] . همان، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احكام المساجد، روایت 4. 
[18] . اعراف، سوره 7، آیه 31. 

[19] . ر.ك: وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 6، ص 12، باب 3 از ابواب ما تحب فیه الزكاه و ما تستحبّ فیه، روایت 7. 

[20] . همان، ص 40 به بعد. 

[21] . ر.ك: همان كتاب، ص 217 به بعد.